[youtube http://www.youtube.com/watch?v=iRF8GYHJRLI&w=560&h=315]
ਇਸ ਵਿਡੀਓ ਦੇ ਵਿੱਚ ‘ਅਰੂਜ਼’ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਅਰੂਜ਼ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਹਨ:
1. ਮੁਤਹੱਰਕ ਅਤੇ
2. ਸਾਕਿਨ
1. ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ accented ਹਨ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਸਮੇਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ‘ਹਰਕਤ’ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
2. ‘ਸਾਕਿਨ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ unaccented ਹਨ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਸਮੇਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ‘ਸਕੂਨ’ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
‘ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਤੇ ‘ਸਾਕਿਨ’ ਜੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਤਿੱਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਜੋੜੇ ਨੂੰ ‘ਸਬੱਬ’ ਤੇ ਤਿੱਕੜੀ ਨੂੰ ‘ਵਤਦ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਬੱਬ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
1. ਸਬੱਬ ਖਫ਼ੀਫ਼: ਇਹ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’+’ਸਾਕਿਨ’ ਨਾਲ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ।
2. ਸਬੱਬ ਸਕੀਲ: ਇਹ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’+’ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਨਾਲ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਵਤਦ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ:
1. ਵਤਦ ਮਜਮੂਅ: ਇਹ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’+’ਮੁਤਹੱਰਕ’+’ਸਾਕਿਨ’ ਨਾਲ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ।
2. ਵਤਦ ਮਫ਼ਰੂਕ: ਇਹ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’+’ਸਾਕਿਨ’+’ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਨਾਲ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ।
3. ਵਤਦ ਕਸਰਤ: ਇਹ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’+’ਮੁਤਹੱਰਕ’+’ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਨਾਲ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਰਣ ਦੇ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਜਾਂ ‘ਸਾਕਿਨ’ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਇਹ ਨਿਯਮ ਹਨ:
1. ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਰਣ, ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਹਰਫ਼ ਸਦਾ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਆਖਰੀ ਵਰਣ, ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਹਰਫ਼ ਸਦਾ ‘ਸਾਕਿਨ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
3. ਜੇ ਦੋ ‘ਸਾਕਿਨ’ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ‘ਸਾਕਿਨ’ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੇ ਪਰ ਦੁਜਾ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4. ਜੇ ਤਿੰਨ ‘ਸਾਕਿਨ’ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ‘ਸਾਕਿਨ’, ਦੁਜਾ ‘ਮੁਤਹੱਰਕ’ ਤੇ ਤੀਜਾ ਵਜ਼ਨੋਂ ਖਾਰਿਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਚਾਰ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੇ ਦੋ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਮਗਰਲਾ ਨਿਯਮ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਾਣੀਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਤੇ ਨਿਯਮ ਨੰ. 2 ਅਤੇ ਨਿਯਮ ਨੰ. 3 ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਨਿਯਮ ਨੰ. 3. ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਪਿੰਗਲ ਅਤੇ ਅਰੂਜ਼ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨਾਂ ਲਈ ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਿਊ ਬੁੱਕ ਕੰਪਨੀ, ਮਾਈ ਹੀਰਾਂ ਗੇਟ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਮਿਲ਼ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ:
1. ਪਿੰਗਲ ਤੇ ਅਰੂਜ਼ – ਪ੍ਰੋ. ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ -ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸਭ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਿਰਤ ਹੈ। ਜੇ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ।
2. ਸੰਪੂਰਨ ਪਿੰਗਲ ਅਤੇ ਅਰੂਜ਼ – ਸੁਲੱਖਣ ਸਰਹੱਦੀ -ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪਿੰਗਲ ਅਤੇ ਅਰੂਜ਼ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾ ਕੇ ਸੌਖਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।)
3. ਗ਼ਜ਼ਲ – ਅਰੂਜ਼ ਤੇ ਪਿੰਗਲ – ਡਾ. ਐੱਸ ਤਰਸੇਮ – ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਅਰੂਜ਼ ਦੇ ਅਰਬੀ ਦੇ ਰੁਕਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਸੌਖਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
4. ਪਿੰਗਲ ਦਰਪਣ – ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਬੇਗੋਵਾਲ – ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪਿੰਗਲ ਬਾਰੇ ਅਣਮੁੱਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਉੱਤਮ ਸਰੋਤ ਹੈ।